نویسنده: پروفسور ایرج عشقی
بیابان لوت (قطب گرما) در بخش شمال شرقی کرمان واقع شده و یکی از بزرگترین حوزههای بیابانی زمین با آب و هوای گرم و خشک میباشد، در نتیجه تغییرات دمایی بسیار شدید و فعالیت باد موجب پدیده فرسایش استثنائی میشود. این موضوع در مورد فرآیندهای زمینساختی درگیر در فرسایش نیز بکار میرود (۸۰ کیلومتر در ۱۴۵ کیلومتر).
شکلهای فرسایشی حاصل در برخی مناطق بیش از ۱۰۰ متر ارتفاع دارند. آنها بطور مشخص در لایههای جوانتر ایجاد میشوند (شکل ۱) که سنگ بستر مسنتر را پوشانیدهاند (بلوک لوت: به نقشه بنگرید).
فلات گندم بریان (گندم برشته شده) در بیابان لوت در بخش شمال شرقی کرمان واقع شدهاست. این محدوده به محدوده آتشفشانی تعلق دارد (آتشفشانهای لوت، شکلهای ۲-۳ ) که به تقریب از سنگهای گدازه بازالتی همگن تیره و جوان تشکیل شدهاست. این محدوده، مکانی آرمانی برای زمینشناسان، آشتفشان شناسان و علاقمندان به طبیعت است ( ۴۸۰ کیلومتر مربع).
آب و هوای گندم بریان در بیابان لوت به شدت خشک است. علاوه براین، گرم شدن هوا با وجود سنگهای آتشفشانی تیره رنگ و بدون پوشش گیاهی تشدید میشود. اما حتی در چنین شرایط دمای بالایی نیز شکلهای زندگی وجود دارد (گندم بریان). سنگهای آتشفشانی به دلیل رنگ تیرهشان ظرفیت ذخیره گرمایی مهمی دارند. فلات گندم بریان یکی از گرمترین (دمای سطح زمین) و خشکترین مناطق جهان به شمار میرود (شکل ۴).
بیشینه دمای مطلق اندازه گیری شده سطح زمین در بیابان لوت (پهنه ریگ پلان) ۷۰/۷ درجه سانتیگراد (۲۰۰۵)، که با استفاده از دادههای ماهوارهای اندازه گیری شدهاست (NASA). بیشینه دما (قطب گرمایی نیز نامیده میشود) در بیابان لوت مطابق با موقعیت خورشید در طی سال تغییر میکند.
اندازه گیری قطب گرمای پیشین در ناحیه کوئینزلند استرالیا بدست آمد (۶۹/۳ درجه سانتیگراد). این موضوع بیانگر آن است که قطب گرمایی میتواند در طی زمان تا حد بسیار زیادی حرکت نماید.
تافونی در فلات گندم بریان
طوفانهای شن مشخص که بطور مکرر در فلات گندم بریان بوقوع میپیوندند مواد سست حاصل از هوازدگی مکانیکی فوق را با بزرگ شدن مداوم حفرهها با خود حمل میکنند. در این حالت خاص، کمبود به تقریب کامل آب در محدوده فلات باید مورد توجه قرار گیرد: آب بطور معمول در بخشهای دیگر زمین نقش مهمی را ایفا مینماید. در فلات کویر بریان، هوازدگی دمایی (هم چنین نمک) مهمترین عامل در شکلگیری تافونی بشمار میرود (شکل ۵-۷).
منابع:
Escghi, Iradj. (2014). Tafoni phenomena in the Kerman Province of Iran: Short description and pictures. International Journal of Tropical Geology, Geography and Ecology,38,2:289-304
Gansser, A. 1971. The Taaftan Volcano (SE Iran). Eclog. Geol. Helv., 64: 319-334, Switzerland