مقایسه دریاچه‌های آتشفشانی ایفل آلمان با دریاچه‌های آتشفشانی قلعه حسن‌علی در کرمان

نویسنده: پروفسور ایرج عشقی

مبانی جغرافیایی و زمین­‌شناختی

ایفل کوهستانی در آلمان با ارتفاع متوسط، حدود ۷۰۰ متر (هوهه آخت (Hohe Acht))، در غرب راین میانی بین بن (Bonn) و کوبلنس (Koblenz) است و از طرف غرب تا مرز بلژیک ادامه دارد. از این کوهستان رودهای بسیاری در تمام جهت­‌ها جاری است (رور(Rur)، آر(Ahr)، لیزر(Lieser) و کیل(Kyll)). این سلسله جبال از دیدگاه زمین‌­شناختی به بخش شمالی کوه‌­های شیفر(Schifergebirge) در سمت چپ راین، تعلق دارد، و کوهستان­‌های شیفر واقع در طرف راست راین را به آردنن (Ardenen) در غرب متصل می­‌کند.

مسن‌­ترین سنگ­‌های این ناحیه ۶۰۰ میلیون سال عمر دارند (هوهس ون (Hohes Venn))، و از کوارتزیت سخت و ماسه­ سنگ‌­های کوارتزیتی و همچنین سنگ لوح‌­های رسی تشکیل شده­‌اند. این سنگ‌­ها و نوع جوان­‌تر مربوط به دوران دیرینه‌­زیستی، مزوزوئیک و دوران سوم­‌اند، که به وسیله آذرین­‌های جوان­‌تر خرد شده­‌اند. این آتشفشان­‌خیزی دوران سوم و چهارم نقش اساسی در ریخت‌­شناسی ناحیه دارد. سنگ‌­های آتشفشانی از لحاظ شیمیایی بسیار متنوع­‌اند، اما بیشتر از نوع بازی هستند.

پژوهش‌­های زمین‌­شناختی چندی از اوایل قرن نوزدهم شروع شده‌­است (Kasig, 2000[۱]). جزئیات بسیار زیادی در رابطه با زمین‌­شناسی ایفل توسط میر (Mayer, 1994[۲]) ارائه شده­‌است.

ناحیه قلعه حسن‌­علی با ارتفاع بین ۲۰۰۰ تا ۲۹۰۰ متر (کوه نمکزار) در ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر راین، حدود ۱۰۰ کیلومتری جنوب کرمان قرار دارد. رودخانه­‌های زیادی از جمله سنگ زرد و بیدوری از این بلندی­‌ها سرچشمه می­‌گیرند. ناحیه قعله حسن­‌علی از لحاظ زمین‌­شناسی در پهنه آتشفشانی مرکزی ایران قرار دارد و بهم ­ریختگی­‌های بسیار این ناحیه در ایجاد دریاچه آتشفشان (مار) و بطور کلی ناحیه آتشفشانی ایجاد شده، نقش اساسی داشته‌­اند.

پژوهش­های زمین­شناختی در این منطقه از سال ۱۹۷۲ شروع شد (Gojkovic, 1972[۳]) و سپس توسط میلتون (Milton, 1976-77[۴]) و سبزه­ای (۱۹۸۴) ادامه یافت.

سنگ­‌های آتشفشانی و غیر آتشفشانی

در ایفل قدیمی‌­ترین سنگ­‌های رسوبی دوران پالئوزوئیک (کربن-کامبرین)، همراه با مقادیر کمتری از دوران مزوزوئیک (تریاس، کرتاسه)، و همچنین جوان­‌ترین سنگ‌­های سست دوران سوم یافت می‌­شوند (Mayer, 1994[۲]). آنها از کوارتزیت، ماسه­ سنگ، خاک رس، سنگ­‌های دولومیتی کلسیم‌­دار، و همچنین مقدار ناچیزی سنگ‌­های سست سخت شده، تشکیل شده­‌اند. این سنگ­‌های غیرآتشفشانی فرسایش پیدا کرده­، به طوری که حدود ۵۰۰۰ متر سنگ بر روی سطح فعلی قرار گرفته، که در اثر فرسایش به ترتیب سنگ‌­های جوان­‌تر را به­‌وجود آورده‌­اند، که در میان آن­ها سنگ­‌های آتشفشانی دوران ترشیری و کواترنر یافت می­‌شوند. همان­طور که گفته شد این سنگ­‌ها طیف وسیعی از ترکیب‌­های شیمیایی-سنگ­‌شناختی را تشکیل می­‌دهند که سنگ­‌های غیرآتشفشانی را خرد کرده و سطح گسترده­‌ای را پوشانده­‌اند. تنها پس از فرسایش­‌های جدید است که منظره امروزی به‌­وجود آمده­‌است. دریاچه آتشفشان (مار) هایی که در اینجا توصیف می­‌شوند به آتشفشان­‌های جوان تعلق دارند.

در منطقه قلعه حسن­‌علی، در نزدیکی راین سنگ­‌هایی از زمان ترشیری و کواترنری وجود دارد. بیشتر سنگ‌­ها، سنگ­‌های آتشفشانی مانند آندزیت، آندزیت-بازالت، تراکیت، توف، ماسه ­سنگ توفی، توفیت و جوش­‌سنگ آتشفشانی (آگلومرا) هستند. به صورت بسیار ناچیز، سنگ­‌های رسوبی مانند ماسه سنگ نرم، سنگ لوح، سنگ­‌های کلسیتی (مرمر، آراگونیت) و در نهایت سنگ­‌های سست کواترنری یافت می­‌شوند. در شمال و شرق روستای قلعه حسن­‌علی سنگ‌­هایی نظیر گرانیت، گرانیت-دیوریت و سیونیت نیز مشاهده شده‌­است.

دریاچه آتشفشان(مارها) در ایفل آلمان

در ایفل، بیشتر پدیده­‌ی آتشفشانی بازالتی در اواخر دوره­‌ی ترشیری آغاز شده‌­است. بیشترین فعالیت آتشفشانی در نواحی شمالی-جنوبی میان آدناو(Adenau) و آر (Ahr) شمالی و اولمن (Ulmen) (موزل) در جنوب، و همچنین میان آن­ها در مرکز آتشفشانی ایفل مرتفع قرار دارد. در غرب و شرق این ناحیه، در ایفل غربی و شرقی نیز پدیده­­‌ی آتشفشانی با اهمیتی وجود دارد. این پدیده در راستای راین و گذار به سوی شرق (وستروالد (Westerwald)، زیبن­‌گبیرگه(Siebengebirge)) این پدیده مشخص­‌تر است. در راستای غرب، شمال و جنوب فعالیت‌­های آتشفشانی به سرعت کاهش می­‌یابد. توزیع بی­‌نظم آتشفشانی، ارتباط آن­ها را با ساختارهای زیرزمینی (کوه­‌های وارسیشس (Variscisches Gebirge)، راین­تال­گرابن (Reihntalgraben)) دشوار می‌­سازد. هیچ ارتباط همزمانی میان زمین‌­ساخت و آتشفشانی وجود ندارد. با وجود این ممکن است چند فاز آتشفشانی و زمان­‌های آرام میان آن­ها قابل مشاهده باشد.

“مارها” به مثابه آتشفشان­‌های گازی به فازهای پایانی آتشفشان­‌های ایفل تعلق دارند. هیچ “ماری” قدیمی‌­تر از دوره­‌ی یخ­بندان نیست. به­‌طوری که به تقریب همگی با این دوره هم ­سن، یا جوان­‌ترند (آنالیز گروه). تنها استثنا “مار” اکفلدر (Eckfelder)، نزدیک ماندرشید (Manderscheid) با سن ۴۵ میلیون سال (زمان میانی ترشیر) است. در کل حدود ۲۵۰ نقطه گسست (زمان کواترنر) در غرب ایفل وجود د ارد که حدود ۷۰ “مار” از میان آن­ها شناخته شده­‌است (شکل ۱). “مارهای” ایفل جوان­ترین پدیده‎‌­های آتشفشانی در آلمان هستند و در حالت خاموش به سر می‌­برند، خروج گاز CO_۲ (شکاف آتشفشانی (Mofetta)) نشانی بر این است که آن­ها آتشفشان­‌های کاملاَ خاموش نیستند، بلکه در خواب به سر می­‌برند (شکل ۲).

دریاچه آتشفشان (مار)های قلعه حسن­‌علی، جنوب شرقی شهرستان راین-کرمان

در جنوب شرقی شهر راین نزیک کرمان تعداد زیادی “مار” وجود دارد. بیشتر “مارها” در اطراف روستای قلعه حسن­‌علی قرار دارند، به این جهت به “مارهای” قلعه حسن­‌علی مشهورند (شکل­‌های ۳ تا ۶). گورکوچ (Gojkovic, 1972[۳]) آن­ها را اثر برخورد شهاب سنگ­‌ها نامید. میلتون (Milton, 1976[۴]) آن­ها را به عنوان “مار” شناسایی کرد.

“مارهای” قلعه حسن‌­علی در زمان کواترنر حدود ۵۰۰۰ تا ۵۰۰۰۰ سال قبل به وجود آمده­‌اند. کوه­‌های پایه‌­ی این “مارها” از سنگ­‌های ترشیری به وجود آمده‌­اند. سنگ­‌های خروجی بیشتر، سنگ­‌های آتشفشانی، و به مقدار ناچیز سنگ­‌های رسوبی از زمان ترشیری و سنگ­‌های اوائل کواترنر هستند. “مارهای” قلعه حسن‌­علی دارای شکل دایره­‌ای تا بیضی هستند. قطر آن­ها به ۱۵۰ تا ۱۲۰۰ متر بالغ می­‌شود و دارای ژرفای ۱۵ تا ۳۰۰ متر هستند.

“مارهای” قلعه حسن­‌علی جوان­‌ترین پدیده­‌ی آتشفشانی در ناحیه­‌ی کرمان هستند و در حالت آرامش به ­سر می­‌برند. بوی گوگرد، گل­‌فشان (شکل ۷) و خروج گاز CO_۲ (شکل ۸) همگی بیانگر این هستند که “دریاچه آتشفشان‌­های” قلعه حسن­‌علی تنها در حالت آرامش­‌اند و به طور کلی خاموش نشده‌­اند.

مقایسه و اختلاف­‌ها

هر چند تصویر ظاهری دریاچه آتشفشان­‌ها در هر دو منطقه “ایفل” و “قلعه حسن­‌علی” شبیه­‌اند، امّا اختلاف­‌های بارزی میان آن­ها وجود دارد. هر دو به آتشفشانی درون صفحه‌­ای یعنی آتشفشانی قاره­‌ای تعلق دارند، بنابراین با فعالیت کناره‌­ی صفحه­‌ها ارتباطی ندارند. جدول زیر و عکس­‌ها، مقایسه‌­ای میان شرایط زمین‌­شناختی-آتشفشان­‌شناختی دو منطقه را به­‌دست می­‌دهند.

---

[۱] Kasig, W. (2000): Geologie der Eifel. –Eifelfuhrer, 18-36, 2000, Duren.

[۲] Mayer, W. (1994): Geologie der Eifel.-618 S., 3. Auflage, Stuttgart.

[۳] Gojkovic, S.E. (1972): Qal’eh Hassan Ali Impact Craters area, South-central Iran. Geo1. Survey of Iran internal note.

[۴] Milton, D.J. (1976/1977): Qal’eh Hassan Ali Maars, Central Iran. Bull. Volcanol. -40-3:201-208.