نویسنده: پروفسور ایرج عشقی ۱۴۰۱
پرخطرترین مناطق در معرض زلزله، درزهایی در پوسته زمین هستند که به اصطلاح مرزهای صفحهای متصل هستند. زیرا پوسته به ظاهر همگن زمین در مقیاس بزرگ در واقع موزاییکی از صفحات پوسته است. این صفحات یا از هم دور میشوند و به مناطق شکستگی منتهی میشوند، یا با هم برخورد میکنند و در نتیجه کوههای چینخورده را ایجاد مینمایند که هر دو فرآیند ممکن است با فعالیت آتشفشانی و همچنین زلزله همراه باشند.
فرآیندهای کشش بطور معمول منجر به جابجاییهای عمودی در پوسته زمین میشود که اغلب گسلهای عادی هستند. فرآیندهای فشردهسازی بیشتر منجر به رانشها و ایجاد ارتفاعات میشوند. علاوه بر اینها، صفحات پوسته میتوانند از کنار یکدیگر عبور کنند. فرآیندهای اصطکاک حاصل بین صفحات منجر به تنشهای بسیار زیادی میشود. آزاد شدن ناگهانی انرژی آنها به صورت زلزله مشاهده میشود. این موضوع اغلب منجر به تغییرات افقی قابل توجهی در پوسته زمین میشود. فاصله جابجایی آنها میتواند در طول میلیونها سال فراتر از کیلومتر شود. یک مثال معروف از این گسل سان آندریاس در کالیفرنیا/ ایالات متحده آمریکا است.
عمق کانون زمینلرزهها ۰ تا ۷۰۰ کیلومتری و نقطههای قرمز موقعیت زلزلهها است. چشمههای زمینلرزه ثبت شده نشاندهنده طرح کلی بزرگترین صفحات پوسته است (به عنوان مثال صفحه ناسکا که در نقشه برجسته شده است، در غرب آمریکای جنوبی قرار دارد). هر ساله حدود ۱۰۰۰۰ زمینلرزه در سراسر جهان رخ میدهد، اما تنها حدود ۵۰۰۰ زمینلرزه توسط ابزارهای اندازهگیری ثبت میشود. تنها حدود ۱۰۰۰ مورد از این زمینلرزهها هر سال خسارات جزئی ایجاد میکنند و تنها ۱ تا ۲۰ زمینلرزه قویتر با آسیبهای عمده بوقوع میپیوندند، مانند زمینلرزه ایران طبس در سال ۱۹۷۸(نقشه زمینزلزلهها).
نه تنها در مرز صفحهها این حرکات رخ میدهد. تجمع تنش، در مرز صفحات یا در داخل آنها (قارهها) و در نتیجه فرآیندهای کشش و فشار رخ میدهد و همچنین باعث پدیده فرونشست یا برخاستگی زمین میشود، و منجر به زمین لرزه میشود.
بیشتر فورانهای آتشفشانی کم و بیش با زمینلرزههای قوی مرتبط هستند، زمانی که ماگمای گوشته زمین از طریق لایههای سنگی شکننده به سطح زمین راه پیدا میکند، لرزش و زمین لرزه رخ میدهد.
به طور کلی میتوان گفت که حدود ۹۲ درصد از کل زمینلرزهها ناشی از فرآیندهای تغییرشکل پوسته فوقانی زمین، حدود ۵ درصد به دلیل فعالیت آتشفشانی و ۳ درصد به دلایل دیگر است.
درک و پیشبینی زمینلرزه
از زمانهای بسیار قدیم زمینلرزه باعث ترس و وحشت میشدهاست. بسیاری از حیوانات ترس اولیه را نشان میدهند. آنها درک بسیار حساسی دارند که احتمالاً انسانها در مسیر رشد خود از دست دادهاند. به لطف این حساسیت، برخی از حیوانات ارتعاشاتی را در میدان تنش زمین احساس میکنند که قبل از وقوع زمینلرزه رخ میدهد. به ویژه در مناطق لرزهخیز مانند چین، از زمانهای قدیم سعی شدهاست از ناآرامیهای قبل از وقوع زمینلرزه، برای اعلام هشدار به مردم در مورد زمینلرزه استفاده شود.
زمینشناسان، به ویژه ژئوفیزیکدانان، دههها است که درباره پدیده زمینلرزه تحقیق کردهاند و به ویژه در تلاش هستند تا به مشکل پیشبینی زمینلرزه دست پیدا کنند. علیرغم پیشرفتهای علمی بسیار، زمینلرزههای ناگهانی و پیشبینی نشده، بیانگر محدودیتهای ما و تجهیزات اندازهگیری است.
منبع: پوستر پیدایش زمینلرزه در پایگاه زمینلرزه در شهر هیلس هایم یکی از سایتهای ژئوتوریسم شهر هیلس هایم آلمان . طراحی کننده ژئو توریسم: پروفسور ایرج عشقی
Die Entstehung von Erdbeben , Erdbeben Station Hllesheim